De Paradox van Politieke Partijen in Nederland
In de Nederlandse politiek hoor je het keer op keer: "vrijheid", "keuzevrijheid", "eigen regie", "persoonlijke autonomie". Politieke partijen als de VVD, D66, PvdA en zelfs de PVV schermen maar al te graag met deze begrippen. Ze profileren zich als hoeders van individuele rechten en vrijheden, als verdedigers van de burger tegen overmatige bemoeienis van de overheid. Maar wie hun partijprogramma’s en beleidsvoorstellen daadwerkelijk leest, ziet al snel iets heel anders: een doolhof van verplichtingen, sancties, systemen en digitale controlemechanismen.
Vrijheid onder voorwaarden
Neem bijvoorbeeld de VVD, die zichzelf al jaren presenteert als dé partij van de individuele vrijheid. Tegelijkertijd is zij voorstander van streng arbeidsmarktbeleid, sancties voor werkzoekenden die ‘niet genoeg hun best doen’, en een digitale overheid die alles registreert. Of D66, ooit de progressieve vernieuwers die pleitten voor democratische zeggenschap, maar die tegelijkertijd voorop lopen in het doordrukken van digitale dossiers, tracking-systemen en een doorgeslagen vertrouwen in "smart government"**.
De PvdA spreekt dan weer over “gelijke kansen” en “solidariteit”, maar verbindt daar zó veel voorwaarden aan, dat de vrijheid van de burger vooral bestaat uit het voldoen aan beleidseisen. En de PVV, hoewel fel tegen ‘bemoeizucht uit Brussel’ en ‘te veel overheid’, presenteert op sociaal en cultureel vlak een programma vol verboden, inperkingen en verplichte loyaliteit aan ‘Nederlandse waarden’.
De illusie van digitale ‘gemakken’
Dan zijn er nog de talloze apps en digitale systemen die ons leven ‘gemakkelijker’ zouden maken. De overheid presenteert deze tools, van DigiD en de CoronaCheck-app tot allerlei onderwijs- en zorgportalen, als modern, efficiënt en gebruiksvriendelijk. Maar deze systemen zijn bovenal instrumenten van controle. Ze verzamelen data over gedrag, gezondheid, locatie, bestedingspatronen en communicatie.
Wat als service begint, eindigt vaak als surveillance. Denk aan de toeslagenaffaire, waarbij data-analyses burgers ten onrechte als fraudeur bestempelden. Of denk aan algoritmes die bepalen wie er extra gecontroleerd wordt door de Belastingdienst. Steeds vaker is het niet de menselijke maat die regeert, maar een anonieme overheid die toegang heeft tot vrijwel alles. Van je medische dossiers tot je onderwijsresultaten en financiële status.
Regelzucht als standaard
Vrijheid verwordt onder dit beleid tot een lege huls: je bent vrij, zolang je voldoet aan de regels. En wie daar buiten valt door onder andere armoede, ziekte, taalbarrières of gewoon andere keuzes, wordt aangespoord, aangemoedigd of gestraft om alsnog in het keurslijf te passen. Regelgeving wordt vaak verkocht als bescherming, maar is in de praktijk steeds vaker controle. En wie controleert, wil gehoorzaamheid...., geen vrijheid.
Wat is échte vrijheid waard als je voortdurend gemonitord wordt?
We moeten ons afvragen: in hoeverre zijn we werkelijk vrij in een samenleving waarin elk ‘gemak’ een datastroom betekent? Waarin politieke partijen vrijheid prediken, maar hun beleid bol staat van sanctiemechanismen en sociale engineering? Waar vrijheid niet begint bij vertrouwen, maar bij controle?
Echte vrijheid betekent niet alleen keuzes kunnen maken, maar ook niet voortdurend bekeken worden terwijl je die keuzes maakt. Het vraagt om vertrouwen in de burger, om ruimte voor afwijking, en om een overheid die zichzelf durft te begrenzen. Dat debat moeten we blijven voeren, voordat vrijheid een woord wordt dat alleen nog op verkiezingsposters bestaat – maar niet meer in ons dagelijks leven.
-----------------------------------------------
**Smart government is de digitale transformatie van overheden door het gebruik van informatietechnologie (ICT), data, Artificial Intelligence (AI) en connected systemen om overheidsdiensten efficiënter, resultaatgerichter en burgergerichter te maken. Het omvat het toegankelijk maken van data, het personaliseren van diensten, het verbeteren van beleid en het bevorderen van innovatie binnen de publieke sector.