Leiderschap: Van noodzaak tot gevaar
Leiderschap is diep geworteld in de menselijke geschiedenis. Ooit ontstond het uit noodzaak: in kleine groepen moesten beslissingen worden genomen over jacht, verdediging, of overleving. Iemand met ervaring, kracht of visie werd gevolgd, simpelweg omdat het de kans op overleven vergrootte. Leiderschap was functioneel, tijdelijk en in dienst van de groep.
Maar naarmate samenlevingen groeiden, veranderde leiderschap. Het werd institutioneel, hiërarchisch – en vaak onaantastbaar. Leiders kregen niet alleen meer invloed, maar ook meer afstand tot de mensen die ze aanstuurden. Daarmee groeide het risico dat leiders niet langer het belang van de groep dienden, maar vooral hun eigen macht, status en ambitie.
De donkere kant van leiderschap
De geschiedenis zit vol voorbeelden van leiders die hun positie misbruikten: dictators, keizers, oorlogsheersers. Ze begonnen oorlogen voor grond, prestige of ideologie, lieten miljoenen sterven voor ‘het grotere doel’, terwijl ze zelf in paleizen woonden en nooit de frontlinie zagen. Denk aan Hitler, Stalin, Mao, en recenter: Vladimir Poetin en Netanyahu.
Wat deze leiders gemeen hebben, is dat ze hun eigen machtslust presenteren als morele missie. Ze zeggen: "Ik verdedig het volk", "Ik herstel onze eer", of "Ik red ons van vijanden." In werkelijkheid verdedigen ze vooral hun eigen positie. Ze zaaien angst, nationalisme en vijanddenken om mensen te binden aan een leider die zogenaamd alles weet, alles ziet en voor hen vecht.
Waarom volgen mensen zulke types..... zelfs tot de dood?
De grote vraag blijft: waarom volgen mensen zulke leiders? Waarom sturen jonge mannen zichzelf de dood in voor ideeën die bij nader inzien onrealistisch of ronduit schadelijk zijn? Waarom zeggen ze niet gewoon: "Doe het lekker zelf, leider. Jij wilt oorlog, ga dan zelf naar het front."
Het antwoord is complex. Hier spelen verschillende menselijke mechanismen:
Groepsdruk en sociale identiteit
Mensen voelen zich deel van een volk, een cultuur, een gemeenschap. Als de leider zegt dat die gemeenschap wordt aangevallen, dan voelt het als een persoonlijke aanval. Kritiek op de leider wordt dan gezien als verraad aan het volk.
Angst en indoctrinatie
In autoritaire regimes wordt afwijkend denken afgestraft. Mensen durven niet meer tegen de leider in te gaan uit angst voor sociale uitsluiting, gevangenisstraf of erger. Wie kritiek levert, riskeert alles.
Zin en richting
Leiders geven mensen het gevoel ergens bij te horen. In tijden van chaos of armoede biedt een krachtige leider schijnzekerheid: "Volg mij, en we worden weer groots." Zelfs als dat betekent dat anderen moeten lijden.
Geloof in het verhaal
Propaganda speelt een grote rol. Als mensen jarenlang horen dat de vijand slecht is, dat het Westen alles kapotmaakt, of dat het moederland moet worden beschermd, dan gaan ze dat geloven. Leugens worden waarheid als je ze vaak genoeg herhaalt.
De tragiek van blind leiderschap
Wat overblijft, is een trieste paradox: gewone mensen voeren oorlogen voor leiders die zelf zelden risico lopen. Ze sterven voor ideeën die de leider zelf nauwelijks gelooft, maar die wél zijn macht vergroten. Het volk betaalt de prijs..., met bloed, verlies, trauma enzovoort, terwijl de leider zijn invloed uitbreidt.
En nee, ze zeggen zelden "doe het lekker zelf", omdat ze zijn opgevoed in gehoorzaamheid, geleid door angst, of verleid door beloften. Vrijheid van denken is het eerste wat verdwijnt onder autoritaire leiders, en daarmee ook het vermogen om "nee" te zeggen.
Wat we ervan kunnen leren
Leiderschap is niet vanzelf goed. Het moet altijd worden begrensd, bevraagd en gecontroleerd. Echte leiders stellen zichzelf dienstbaar op – ze inspireren, maar eisen geen blinde volgzaamheid. Zodra een leider kritiek uitsluit, vijanden creëert en zichzelf boven de wet plaatst, wordt hij een gevaar. Niet alleen voor zijn eigen volk, maar voor de wereld.
Mensen moeten leren denken: Wáárom volg ik deze leider? Wat is het échte belang hier? Alleen dan kan het patroon worden doorbroken.